Kvalarar

Höfundur: Hildur Lilliendahl Viggósdóttir.

„Það er trú mín að þeim sem mikið er gefið sé um leið fengin sú ábyrgð að verja auði sínum vel. Varðveittu hreinleika hugans, hlustaðu á samvisku þína, þá ertu á réttri braut.“

Afi minn á þessi orð, þau eru tekin úr ræðu sem hann hélt fyrir mig á fermingardaginn minn. Eftir þessu hef ég reynt að lifa og það er í þeim anda sem ég skrifa það sem hér fer á eftir.

Sem barn fann ég stundum fyrir kynferðislegum áhuga fullorðinna karla á mér. Ég veit ekki hvað það var sem gerði mig útsetta fyrir þessu en frá tíu ára aldri upplifði ég alloft kynferðislega áreitni og kynferðislegan áhuga frá fullorðnum körlum. Ég var sjálfstætt barn með sterkar skoðanir og vilja, ég var oft ein í strætó eða sundi eða annarsstaðar á almannafæri. Þegar ég fann að einhver karl var að horfa á mig og mér fannst hann hafa eitthvað misjafnt í huga reiddist ég og starði mjög stíft á móti.

Ég ræddi þetta einhverntímann við ömmu sem ráðlagði mér eindregið að mynda alls ekki augnsamband við þessa karla. Það var ekki fyrr en mörgum mörgum árum seinna sem rann upp fyrir mér af hverju amma hafði sagt þetta. Perrakallarnir skildu ekki hvað ég meinti með augnaráðinu. Ég var að reyna að hrekja þá í burtu. Ég var að segja: „Ég veit hvað þú ert að hugsa, ógeðið þitt. Láttu mig í friði.“ En þeir skildu það öðruvísi. Kannski fannst þeim ég vera að sýna þeim áhuga. Kannski héldu þeir að þetta þýddi að það mætti misnota mig. Kannski fannst þeim ég vera að bjóða þeim byrginn, ögra þeim og segja: „Komdu ef þú þorir.“ Ég veit það ekki. En ég held að amma hafi haft rétt fyrir sér; þegar þeir náðu augnsambandi við mig ákváðu þeir að koma nær.

Mér fannst fæst þessara tilvika sérstaklega alvarleg. Þeir voru aðallega í því að glápa og glotta. Gáfu sig kannski á tal við mig í strætó og spurðu einhverra óviðeigandi spurninga. Og ég kom mér bara í burtu. Einn spurði mig óviðeigandi spurninga í heita pottinum í Sundhöllinni. Ég forðaði mér uppúr en hann beið eftir mér fyrir utan og reyndi að lokka mig heim til sín með gylliboðum. Ég tók til fótanna niður á Hlemm og uppí strætó og var svo hrædd að ég mundi næst eftir mér í Breiðholtinu.

Einhverjir flössuðu á mig. Ég var svo lánsöm að eiga foreldra sem útskýrðu fyrir mér að flassarar væru sjaldnast hættulegir, þeir vildu bara fá að sýna sig, ekkert annað. Best væri að hlæja að þeim ef maður væri í óþægilega miklu návígi. Kannski gera grín að typpinu á þeim. Ég þurfti sem betur fer aldrei að gera það en ráðið var gott að því leyti að það var valdeflandi að hafa það í farteskinu. Ég var meðvituð um að ég hefði þetta góða vopn og sú meðvitund gerði mig sterkari.

En einum þessara karla tókst að hafa alvarleg og djúpstæð áhrif á mig. Hann rak sjoppu rétt hjá húsinu mínu. Ég vandi komur mínar þangað á kvöldin, hann spilaði við mig, gaf mér kók og leyfði mér að fara „á bakvið“ sem er sjúklega spennandi þegar maður er 11 ára. Hann gerði engar athugasemdir við að ég skoðaði gömul dónablöð í kjallaranum „á bakvið.“ Tígulgosann eða álíka. Þetta kerfi rúllaði í langan tíma. Ég skildi það auðvitað ekki fyrr en seinna en hann var að grooma mig. Hann var að ávinna sér traust mitt, veikja varnirnar mínar og bíða færis. Þetta virkaði vel. Einu sinni hringdi ég sérstaklega út í sjoppu að kvöldi til vegna þess að ég vildi tryggja mér að þessi tiltekni maður væri að vinna áður en ég legði af stað þangað. Ég átti ekkert erindi í sjoppuna annað en að hanga hjá honum, spila og drekka kók. Og það var einungis hægt að gera ef hann var á vakt og ef hann var einn á vakt. Svo mikið hafði mér skilist.

Einhvern daginn kom ég inn í sjoppuna með vinkonu minni. Þegar við komum inn spurði maðurinn hvort við vildum vinna okkur inn hundraðkall. Við urðum mjög spenntar fyrir hugmyndinni um sitthvorn alvöru hundraðkallinn en spurðum samt fyrst hvað við þyrftum að gera. Það stóð ekki á svari:

„Klæða ykkur úr buxunum.“

Í sjoppunni ríkti algjör og óbærileg þögn. Við vildum mest hlaupa í burtu. En við vildum líka mest að þetta væri ekki að gerast. Við vildum að hann segði okkur að hann væri að grínast. Og það gerði hann – en ekki fyrr en að margra sekúndna þögn liðinni. Og allar þessar sekúndur, sem voru auðvitað hálfan mánuð að líða, sá ég og heyrði og fann og skynjaði með öllu sem ég átti til að hann var að rannsaka viðbrögðin okkar. Hann var að fylgjast með því hvernig okkur liði með hugmyndina. Hann var að þreifa á því hvort það væri tímabært að byrja.

Ég snarhætti að hanga í sjoppunni eftir þetta. Ég var hrædd við þennan mann og ég var alltaf hrædd ef ég neyddist til að ganga framhjá sjoppunni. Einhverju síðar, kannski ári, kom lögreglan í sjoppuna um hábjartan dag, handtók manninn og skellti í lás. Hann var svo dæmdur í héraðsdómi í desember 1994 fyrir að hafa tælt eitt barn í hverfinu til kynferðismaka og reynt að tæla annað. Hann játaði brotin en krafðist sýknu fyrir dómi enda hefði barnið verið mjög viljugt. Hann hlaut sex mánaða fangelsisdóm.

Þessi maður gerði mér aldrei neitt beinlínis verra en að bjóða mér greiðslu fyrir að klæða mig úr buxunum. Eða eigum við að segja: honum tókst aldrei að gera mér neitt verra. En ég skildi hvernig hann var og ég vissi hversu nálægt honum ég hafði farið. Ég vissi að eitthvað alvarlegra hefði getað gerst. Hæglega. Og ég var svo mikið hrædd. Í svo langan tíma.

Árin liðu og ég fullorðnaðist. Eignaðist barn og flutti að heiman í allt annað póstnúmer og gerði allskonar. Ég var 25 ára og var að þjóna á veitingastað í næsta nágrenni heimilis míns eitthvert kvöldið þegar maðurinn úr sjoppunni stóð allt í einu í miðri þvögu gestanna. Hann horfði beint í augun á mér í langan tíma og ég vissi að hann þekkti mig. Það mótaði einhversstaðar fyrir glotti. Ögrandi glotti. Þetta kvöld er í algjörri móðu. Ég man ekki nema brotabrot. Fótleggirnir urðu að vatnsbleyttu brauði, hjartað barðist um, ég svitnaði og mig svimaði. Mig langaði að grenja og öskra og segja eitthvað en ekkert gerðist. Ég man ekki hvort ég þurfti að afgreiða hann. Ég man ekkert annað en þennan lamandi ótta. Vinnufélagi minn sagði mér að kvalari minn ynni í sjoppu í nágrenninu. Í sama hverfi og ég bjó með barninu mínu. Í sama hverfi og barnið mitt gekk í grunnskóla. Grunnskóla. Ég átti eftir að sjá hann á veitingastaðnum í nokkur skipti í viðbót næstu árin og alltaf leið mér eins. Ég hafði orðið fyrir ýmsum tegundum af ofbeldi í gegnum tíðina, ég hafði upplifað allskonar hluti, en engin manneskja kallaði fram í mér sama lamandi óttann og þessi maður.

Ég var ráðalaus. Ég vissi, rétt eins og ég veit núna, að ég gat ekkert gert. Að minnsta kosti ekkert sem mér fyndist sjálfri siðferðislega réttlætanlegt. Maðurinn var búinn að taka út sína refsingu og hafði ekki orðið uppvís að öðru broti. Ég útvegaði mér dóminn sem hann hafði hlotið á sínum tíma, ég leitaði ráða hjá fagfólki og vinum mínum og fjölskyldu. Alltaf og allsstaðar var niðurstaðan sú sama; ég gat ekkert gert. Enginn gat gert neitt. Ég brýndi fyrir syni mínum að hann mætti aldrei, aldrei stíga fæti inn í þessa sjoppu. Hann vildi vita hvers vegna og ég sagði honum að þar ynni maður sem væri hættulegur. Hann vildi vita hvernig hann væri hættulegur og ég sagði honum að hann vildi meiða börn. Barnið spurði hvers vegna hann væri þá ekki í fangelsi. Það var lítið um svör. Ég var 25 ára og logandi hrædd við hann. Hann hætti á endanum að vinna í sjoppunni, ég hætti á veitingastaðnum og hófst handa við að reyna að gleyma að hann væri til.

Aftur liðu árin. Ég var þrítug á gangi í Lækjargötunni á leiðinni á stefnumót við vini mína á barnum þegar strætisvagn stoppaði við hliðina á mér á rauðu ljósi við Bankastrætið. Ég leit til hliðar og þarna sat hann í vagnstjórasætinu og starði enn á ný beint í augun á mér. Ögrandi eins og í hin skiptin. Og ég vissi, ég fann, að hann þekkti mig. Og fótleggirnir urðu umsvifalaust að blautu brauði, mér sortnaði fyrir augum og hjartað tók á rás. Ég komst einhvernveginn á stefnumótið mitt, sagði vinum mínum frá manninum og spurði enn á ný, í örvæntingu og vitandi svarið mætavel sjálf, hvað ég gæti gert. Ekkert. Ekki nokkurn skapaðan andskotans hlut.

Spólum áfram. Sumarið var 2013 og nafnið mitt orðið einhverskonar almenningseign. Því var (og er) fleygt til og frá í samtölum fólks í misgáfulegu samhengi og það var vitanlega ekkert sem ég gat gert í því heldur. Vinkona mín sendi mér tölvupóst um að einhver fáviti væri að kalla á mig á DV.is í athugasemdum við frétt um mann sem sat í gæsluvarðhaldi, grunaður um að hafa ráðist á unga konu á heimili hennar. Fréttin fjallaði um sakaferil mannsins sem spannar allmörg ár og mikið ofbeldi, bæði líkamlegt og kynferðislegt og bæði gagnvart konu og barni. Sjoppumaðurinn úr æsku minni, kvalari minn til svo margra ára, átti efstu athugasemdina. Hann var í einkennisbúning vagnstjóra Strætó á prófílmyndinni. Hann spurði hvað Hildur Lilliendahl hefði um þetta að segja.

Hann virtist drukkinn. Skrifaði fleiri athugasemdir þar sem hann bar í bætifláka fyrir manninn sem fréttin fjallaði um. Sagðist hafa setið inni með honum ef ég man þetta rétt og að þetta væri góður maður sem ætti helst ekki að drekka því þá gerðist eitthvað slæmt.

Ég las athugasemdirnar og fótleggir urðu brauð og svo framvegis en aldrei slíku vant hugsaði ég hratt. Ég fattaði að valdið mitt fólst í að skila skömminni. Svo ég svaraði honum. Ég man ekki hvað ég skrifaði nema að ég minnti hann á að hann hefði áreitt mig kynferðislega þegar ég var barn. Hann eyddi athugasemdinni sinni og svarið mitt hvarf þar með líka inní tómið. Síðar eyddi hann öllum athugasemdunum sínum og í hádeginu daginn eftir var prófíllinn hans á Facebook horfinn.

Og aftur gat ég ekkert gert. Nú er ég 32 ára og ég get ekki skrifað þessa sögu án þess að líða mjög illa á meðan. Ég er með hraðari hjartslátt og hnút í maganum meðan ég skrifa þetta. Það er kvöld núna og ég hef verið að skrifa þetta smátt og smátt síðan í morgun. Í allan dag hefur mig langað til að gráta.

En ég verð að segja þessa sögu. Ég geri það hér og nú vegna þess að hún er ástæðan fyrir því að seinna þetta sama sumar, 2013, stóð ég orðlaus og agndofa af hneykslun og vonbrigðum frammi fyrir því að annar maður, sem hafði orðið uppvís að því áreita stelpu af minni kynslóð kynferðislega mörgum árum áður, hefði verið ráðinn til kennslu við Háskóla Íslands. Og enginn virtist ætla að gera neitt í því eða segja neitt við því.

Ég stundaði nám við þennan skóla. Ef minn ógnvaldur hefði verið ráðinn til kennslu við skólann sem ég valdi mér og treysti og þótti vænt um, þá hefði eitthvað gefið sig inní mér. Ég veit það fyrir víst. Það hefði eitthvað brostið. Ég veit ekki hversu alvarlegar afleiðingarnar hefðu orðið en ég veit að ég hefði ekki getað haldið áfram í náminu. Ég hefði hugsanlega misst trúna á að skólinn eða skólar yfirhöfuð gætu eða vildu gæta hagsmuna minna eins og mér finnst að þeir ættu að gera.

Skólar eru ekki bara skólar. Kennarar eru ekki bara til að dreifa glærum, fara yfir ritgerðir og gefa einkunnir og nemendur eru ekki dósir á færibandi. Stjórnendur skólans míns eiga að hafa velferð nemendanna að leiðarljósi, bera hag þeirra fyrir brjósti. Kennararnir mínir eiga að líta á mig sem skjólstæðing sinn. Góður skólastjórnandi og kennari, rétt eins og yfirmaður á vinnumarkaði, lítur á og kemur fram við hvern nemanda sinn, eins og starfsmann, sem skjólstæðing. Ég vil, og mér finnst sjálfsagt, að velferð mín, frelsi mitt til að líða eins vel og mögulegt er innan veggja skólans, sé keppikefli fyrir starfsfólk hans.

Í þessum anda og af þessum hvötum settist ég niður með Helgu Þóreyju Jónsdóttur vinkonu minni og við skrifuðum bréf. Opið bréf til Háskóla Íslands, skólans okkar, þar sem við spurðum hvort það ætti raunverulega að láta þetta viðgangast. Að hugsanlegir og mögulegir og raunverulegir þolendur þessa manns ættu að þurfa að upplifa það að stærsti og aðgengilegasti háskóli landsins ætlaði að ráða hann til kennslu, í skyldufagi, þrátt fyrir allt sem hann hefur gert. Úr varð að skólinn lét það ekki viðgangast. Jón fékk ekki að kenna þetta námskeið.

Að takast á við íslenskt samfélag dagana og vikurnar eftir að bréfið okkar Helgu birtist er það allra erfiðasta sem ég hef gert sem femínisti – og ég hef komið víða við. Femínistinn Hildur hefur gert og upplifað ýmislegt sem hefur tekið á taugarnar, valdið streitu, sársauka og hugarangri. Oft skipast fólk í fylkingar eftir afstöðu sinni og stundum verða átökin óendanlega þreytandi og leiðinleg. En þetta var ólíkt því öllu. Núorðið má nefnilega segja frá því á Íslandi að maður hafi verið beittur ofbeldi. En það má ekki segja: „Það var hann sem gerði það.“ Það má ekki nafngreina nauðgarann. Þá fer allt á hliðina.

Og þegar svo óheppilega vill til, eins og í tilfelli Guðrúnar Harðardóttur, að gerandinn er rokkstjarna; átrúnaðargoð íslenska vinstrisins, flottasta partíljónið, sjarmatröllið í kokteilboðinu í burberryfrakkanum, pinninn sem heldur flottustu boðin, á hvert bein í hverju herbergi sem hann gengur inní og baðar sig í dýrðarljóma allra allsstaðar, þá getur íslenskt samfélag ekkert.

Dagana og vikurnar eftir að bréfið birtist fann ég fyrir því viðstöðulaust hvernig við höfðum snert einhver kaun. Við höfðum komið við einhvern streng og samstaðan var rofin. Þetta var kannski fyrirsjáanlegt en mér hafði aldrei dottið það í hug. Vinstrinu ofbauð. Elítunni. Fína fólkinu sem skrifar bækurnar sem við lesum, kennir okkur í skólunum, ritstýrir fjölmiðlunum okkar og skrifar pistlana sem allir deila á Facebook. Þau kölluðu okkur fasista og nasista, þau notuðu fín útlensk orð með menningarlegar og sögulegar skírskotanir, þau töluðu um kvalalosta og gægjufýsn og hefndarþorsta, við vorum meinfýsin skítseiði, beiskjufullar og hatandi, við vorum talíbanar, við vorum kúgarar og brennuvargar og ég er rétt að byrja á upptalningunni.

Við höfðum móðgað vini okkar. Kommana, femmana, listamennina, kratana. Alla sem vanalega sýndu okkur í versta falli góðlátlega þögn og á sparidögum skrifuðu innblásna pistla og skáldverk og fyrirlestra til stuðnings málstaðnum okkar. Og við vorum svo skelfilega einar. Andrúmsloftið í kringum okkur varð rafmagnað á kaffistofum í vinnunni og skólanum, í félagslífinu okkar, í útgáfupartíunum og á barnum og í fjölskylduboðunum. Við horfðum á feðraveldið rísa upp á afturlappirnar og nötra. Nærvera JBH-málsins var áþreifanleg allsstaðar í lífi okkar. Páll Hilmarsson skrifaði pistil um þetta til varnar konunni sinni sem var í hálfgerðu taugaáfalli, stóð algjörlega magnvana gagnvart þessu skrímsli sem feðraveldið er. (Það þarf töluvert að ganga á til að maðurinn minn lyfti penna, ykkur að segja.)

Aldrei hefði mig grunað að það gæti verið svona erfitt að vera femínisti. Þetta var svo áberandi. Ungu femínistarnir stóðu með okkur, allir sem einn. En kynslóðin sem ólst upp við að dýrka Jón Baldvin fór í kleinu og brást við með ofbeldi. Fjölmiðlarnir voru óðir í málið, fréttaflutningur var allsstaðar og hann var mikill. En enginn fjölmiðill sóttist eftir því að tala við okkur Helgu. Enginn. Í alvöru. Ingimar Karl Helgason gerði merkilega úttekt á þessu undir yfirskriftinni Fimm prósent femínistar. Það sem gerðist í kringum þetta mál var svo stórt og kraftmikið að ég trúi því varla ennþá.

En nú er málinu að nafninu til lokið. Sennilega líður Jóni Baldvini vel með að hafa fengið hálfu milljónina sína. Honum líður örugglega vel með þann óhefta aðgang sem hann virðist hafa að gjallarhorninu sem endalausar heilsíðugreinar í helstu dagblöðum eru. Hann virðist ekki skammast sín fyrir að dreifa óhróðri um konurnar sem hafa staðið upp og sagt: „Það var hann sem gerði mér þetta.“ Hann virðist almennt alls ekki skammast sín fyrir neitt.

Ég vona að fólk geri sér grein fyrir því að svona hagar sér enginn sem raunverulega iðrast gjörða sinna. Þetta heitir ekki að hafa vilja til að bæta fyrir brot sín. Ef þú kúgar peninga og afsökunarbeiðnir út úr fjársveltri menntastofnun og beitir gjallarhorninu þínu til að tala um dómgreindarbrest og fjölskylduharmleik á latínu og fylla endalausa dálksentimetra af varnarræðum og reiðilestrum, þá ertu ekki þjakaður af samviskubiti.

„Það er trú mín að þeim sem mikið er gefið sé um leið fengin sú ábyrgð að verja auði sínum vel.“

Ég skil þetta svo að það sé í verkahring okkar sem erum nógu sterk, sem höfum nógu breitt bak, að hlusta þegar þolendur segja: „Nú þurfið þið að taka tillit til mín.“ Ég skil þetta svo að ég sé skyldug, af því að ég hef bæði rödd og vald, til að útskýra eins vel og ég get að JBH-málið snýst um stöðu þolenda gagnvart gerendum. Þessi lamandi ótti er ekki bundinn við mig. Fólkið sem líður svona þegar það stendur frammi fyrir gerandanum eða táknmynd gerandans er fleira en nokkurt okkar grunar. Ég skil orð afa míns svo að það sé á mína ábyrgð að verja nemendurna í Háskóla Íslands sem finna stundum hvernig fótleggirnir breytast í vatnsbleytt brauð. Hvatir okkar voru ekki hefndarþorsti.