Ég heiti Guðrún, ég var karlremba

Höfundur: Guðrún Margrét Guðmundsdóttir

Ég held ég sé búin að átta mig á því hvernig misrétti, karlremba, rasismi, stéttaskipting, múslímafordómar og ótal margt fleira þrífst og dafnar í sífellu, þrátt fyrir að vera gamaldags, bjánalegt og órökrétt. Misréttið virðist reyndar geta hjaðnað með tímanum, breyst, skipt um ham – en aldrei horfið. Ástæðan er m.a. sú að við, hvert og eitt okkar, styðjum það og styrkjum linnulaust, í mismiklum mæli en oftast ómeðvitað.

Mestu innsýnina hef ég í karlrembu, enda var ég ein slík fyrstu tuttugu og átta ár ævinnar, og þess vegna ætla ég að fjalla um hana hér. Ég gerði mér þó enga grein fyrir því að ég væri karlremba, ekki frekar en aðrir grandalausir samfélagsþegnar sem ekki hafa kynnst femínisma. Það var ekki fyrr en ég setti femínistagleraugun á nefið að ég áttaði mig á eigin hugarfari, nýr heimur opnaðist og hin áður ósýnilega félagsgerð blasti við.

Mig grunar að ég sé flinkust í að greina karlrembu þar sem hún bitnar beinlínis á mér sem konu á meðan hinar tegundirnar snerta mig sáralítið persónulega tilheyrandi hópi hvítra, millistéttar og kristinna.

Töff karlar og ljóskulögfræðingur

Áður en ég varð femínisti man ég t.d. eftir að hafa sagt með svolitlu stolti að ég spjallaði alltaf frekar við karla en konur í partýjum. Mér þættu þeirra umræðuefni mun áhugaverðari og ég samsamaði mig betur með þeim. Auðvitað voru þetta látalæti í mér og myndi auk þess aldrei standast nánari skoðun. Ég talaði örugglega ekki oftar við karlana, þeir voru áreiðanlega ekki áhugaverðari og ég samsamaði mig ekki baun með þeim. Hér skiptir sannleiksgildið vitaskuld engu máli, heldur sú staðreynd að ég skyldi telja ástæðu til að upphefja mig á þennan hátt, tengja mig hinu karllæga og afneita hinu kvenlæga.

Meira að segja eftir að ég varð femínisti hef ég margoft gerst sek um karlrembu. Hún virðist liggja í dvala djúpt í hugarfylgsnunum, blóðrásinni, heilaberkinum, eða hvar svo sem hún hefur tekið sér bólfestu, og svo brýst  hún fram þegar minnst varir, eins og sjá má á leiðindaatviki sem ég lenti í hér um árið.

Þegar ég var í námi í mannfræði sat ég m.a. tíma í kvennarétti í lagadeild. Eitt sinn bar ungur laganemi, mjóróma, lágvaxinn og ljóshærður kvenkyns laganemi, upp spurningu við kennarann og ég stóð sjálfa mig að því að hugsa: „Iss, þykist þessi ætla að verða lögfræðingur!“ Ég kæfði þessa hugsun strax í fæðingu, hundfúl og hneyksluð á sjálfri mér, og varð enn svekktari þegar ég áttaði mig á því að spurning laganemans unga var hin gáfulegasta. Í þetta sinn gerði ég mér strax grein fyrir hvað var á seyði, en áður en ég varð femínisti hefði ég talið sjálfri mér trú um að mér fyndist þessi unga kona einfaldlega pirrandi týpa. Ég fyrirgaf mér nokkrum mánuðum síðar, þegar ég var að lesa sjálfsævisögu Nelson Mandela. Þar greinir hann frá atviki sem átti sér stað í flugvél á leið frá Ghana til Suður-Afríku. Hann sat í rólegheitum og beið eftir flugtaki þegar hann sá svartan flugmann ganga inní flugstjórnarklefann, fylltist skelfingu og varð handviss um að flugvélin myndi hrapa. Hann varð bálreiður við sjálfan sig, en áttaði sig fljótlega á því að auðvitað hafði hið rasíska uppeldi haft sömu áhrif á hann og aðra samfélagsþegna.

Tikk takk tikk takk

Samfélagsgerðinni, þeirri sem afhjúpaði sig þegar ég varð femínisti, má líkja við ævaforna klukku. Hún hefur stillilegt og virðulegt yfirbragð, en þegar hún er opnuð kemur í ljós gríðarflókið gangverk sem knýr hana áfram, gangverk þar sem allt er bókstaflega á yfirsnúningi. Gangverk þetta þarfnast stöðugt viðhalds og aðhlynningar til að það hætti ekki að ganga, og það þarf að smyrja það, herða rærnar og stundum jafnvel að trekkja það upp. Allt kapp er lagt á að halda því gangandi og lítið má bregða útaf, annars myndi það byrja að hökta, seinka sér, bila og að lokum hljóðna.

Klukkan er táknmynd valdsins, normsins, hinnar heilbrigðu skynsemi, og tifið í henni er lágstemmt, kunnuglegt og notalegt. Hún breiðir yfir raunveruleikann og gerir hann ósýnilegan. Hlutverk gangverksins er að tryggja að klukkan gangi hnökralaust og uppá mínútu, eins og hún hefur gert um aldir alda.

Samfélagsgerðin er þannig stútfull af misrétti: Karlar æðri konum, hvítir æðri svörtum, hástétt ofar lágstétt, kristnir ofar múslímum og þar fram eftir götunum. Þetta misrétti er samofið innviðum samfélagsins: Stjórnkerfi, stofnunum, laga- og réttarkerfi og fjármálakerfi. Það er líka samofið menningu, sögu, trúarbrögðum, stjórnmálum og síðast en ekki síst huga okkar allra.

Hugurinn er nefnilega smættuð eftirmynd samfélagsgerðarinnar og starfar í fullkomnum samhljómi og takti við hana. Ef haldið er áfram með klukkusamlíkinguna er hugurinn smækkuð útgáfa hennar. Við höldum að við séum rökhugsunarverur og við skynjum okkur sem slíkar, en erum það svo sannarlega ekki nema að litlu leyti. Hugsanir okkar flæða í gegnum gangverkið og verða gegndrepa af valdaójöfnuði, gildismati og öllu misréttinu sem er í raun óháð okkur sjálfum, þ.e. byggir ekki á beinni reynslu okkar og/eða minningum. Ekki tók ég meðvitaða og yfirvegaða ákvörðun um að finnast karlar merkilegri en konur, ekki heldur að tengja dimmraddaða karla valdi og gáfnafari. Það gerðist löngu áður en ég fæddist. Þegar hugsanirnar komast loks á leiðarenda setur hugurinn þær í rökréttan búning, reynir að sætta mótsagnir og hljóma sannfærandi, svo úr verða okkar „sjálfstæðu“ skoðanir.

Til að þessi ósanngjarni raunveruleiki geti haldið velli þurfa allir þættir að starfa heildrænt saman, en þó með umtalsverðum sveigjanleika: Menningin, stjórnkerfið, samfélagið og einstaklingarnir. Ef einn þáttur klikkar skapar það ójafnvægi, hökt kemur í samfélagsgerðina og hún nötrar, þar til að nýtt jafnvægi kemst á og allt verður eins og það á að vera.

Barbíverkfræði og g-strengsnærbuxur fyrir ungviðið

Að svona löguðu varð ég vitni einu sinni. Ég vann þá ég á skrifstofu jafnréttisfulltrúa Háskóla Íslands og við höfðum nýverið fengið þær gleðifregnir að í fyrsta sinn væru konur orðnar þriðjungur nemanda í byggingarverkfræði við skólann. Ekki liðu margar vikur þar til okkur barst til eyrna að farið væri að uppnefna fagið „Barbíverkfræði“. Ég gat ekki annað en fyllst aðdáun yfir viðbragðsflýti samfélagsgerðarinnar. Þessi karlmannlega stétt með öryggishjálmana, vinnugallana og þungavélarvinnutæki hafði verið rænd karlmennskunni í einni svipan. Ég sá fyrir mér þegar þessi „villa“ kom upp í gangverkinu og neyðarkallið var umsvifalaust sent út: Kvenlæg áhrif aðsteðjandi, varúð! Undirskipa þarf byggingarverkfræði núna! Skilaboðin voru svo send út til einstaklinga sem hlýddu fyrirmælunum og útkoman var Barbíverkfræði.

Svipað tel ég að hafi gerst um um aldamótin síðustu þegar Hagkaup fóru að bjóða til sölu g-strengsnærbuxur og magaboli fyrir stelpur allt niður í 6 ára gamlar, stundum með áletrunum á borð við Porn Star in Training og Rub Here. Ég hafði samfélagsgerðina sterklega grunaða að hafa þannig komið á jafnvægi með því að létta undir með barnaníðingum, þ.e. normalísera stúlkubörn sem kynverur á sama tíma og karlar voru loks farnir að þurfa að sæta ábyrgð í réttarkerfinu, ólíkt því sem áður var þegar athæfið fékk að þrífast nær óáreitt í skjóli bannhelgi og þöggunar frá aldaöðli. Varúð! Kvenkynið fær aukið vægi inní réttarkerfinu, gerum sex ára stelpur sexý!

„Í dag ætla ég að mismuna konum“

Atvinnurekendur vakna ekki á morgnana og ákveða að undirskipa konur, bjóða þeim færri hlunnindi og lægri laun – það bara gerist. Í kollinum á þeim búa undirliggjandi hugmyndir um að konan sé einfaldlega ekki jafnverðmæt. Þetta er ástæða þess að launamisrétti er viðvarandi vandi. Þegar tilteknar starfsstéttir verða að kvennastéttum lækka launin og virði starfsins og konur verðleggja sig að sama skapi lægra en karlar.

Sama á við um dómara sem dæma í kynferðisbrotamálum. Gegndarlaust gamaldags, löngu úreld og grimmileg viðhorf virðast ráða úrskurðum þeirra, með þeim afleiðingum að aðeins lítið brot nauðgara þarf að sæta ábyrgð og sárafáar konur eru nægilega hugrakkar til að leita réttar síns. Dómararnir telja sig þó gæta hlutleysis, eru þess reyndar fullvissir, enda móta þeir sínar sjálfstæðu skoðanir á hlutlausan og yfirvegaðan hátt, út frá lögunum, sérþekkingu sinni og fordæmum.

Ég hugsaði sjálf svona, neyðist ég til að viðurkenna, áður en ég varð femínisti. Ég vann eitt sinn á fínu hóteli í útlöndum þegar hótelgesti, konu, var nauðgað af starfsmanni herbergisþjónustunnar. Hún hafði opnað hurðina í handklæði einu saman og hann stokkið á hana. Ég man eftir að hafa hneykslast á konunni fyrir að hafa opnað hurðina nánast allsber!

Klukkan gengur áfram með lágstemmdu og notalegu tifi sínu og misréttið fær að dafna óáreitt með dyggri aðstoð okkar allra. Í raun væri ekkert flókið að fremja skemmdarverk á klukkunni, hætta að bera olíu á gangverkið og hreinsa rykið sem safnast þar fyrir. Það eina sem við þurfum að gera er að hætta að hugsa eins og við hugsum, vera eins og við erum, haga okkur eins og við högum okkur og telja okkur rökhugsunarverur fyrir vikið. Og það er því miður það erfiðasta af öllu.